Ο Πούπλιος Αίλιος Τραϊανός Αδριανός (24 Ιανουαρίου 76 – 10 Ιουλίου 138), στα λατινικά Publius Aelius Traianus Hadrianus, ήταν Ρωμαίος αυτοκράτορας κατά τα έτη117–138, καθώς επίσης στωικός και επικούρειος φιλόσοφος. Αποτελεί τον τρίτο από τους λεγόμενους “Πέντε Καλούς Αυτοκράτορες”. Η βασιλεία του είχε ένα διστακτικό ξεκίνημα, μια ένδοξη περίοδο ακμής και ένα τραγικό επίλογο…
Έλαβε άρτια εκπαίδευση και από μικρός είχε γνώση της ελληνικής γραμματείας, γι’ αυτό του δόθηκε το προσωνύμιο «Γκρεκούλους» (Ελληνάκι). Επί βασιλείας Δομητιανού, ο Αδριανός κατατάχθηκε στο στρατό και υπηρέτησε στις περιοχές της Γερμανίας, της Πανονίας (σημερινής Ουγγαρίας), διακρίθηκε στους πολέμους κατά των Δακών και Πάρθων, ενώ διετέλεσε κυβερνήτης της Συρίας. Λέγεται ότι συνδύαζε την ελληνική λεπτότητα και τη ρωμαϊκή σταθερότητα.
Επειδή κατά τα χρόνια που βρισκόταν στο θρόνο δεν διεξήχθησαν πόλεμοι, οι στρατιωτικές αρετές του Αδριανού δεν μπορούν να προσδιοριστούν σήμερα με ακρίβεια, ωστόσο το γνήσιο ενδιαφέρον του και οι γνώσεις του για το στρατό, καθώς και η ικανότητα που έδειξε στον τομέα της διοίκησης, καταδεικνύουν πιθανό ταλέντο στη στρατηγική.
Ο Αδριανός ανέβηκε στο θρόνο το 117, σε ηλικία 41 ετών, με την υποστήριξη του στρατού και της Συγκλήτου. Ήταν ευνοούμενος της Πλωτίνας, συζύγου του εξαδέλφου του Τραϊανού, ο οποίος τον υιοθέτησε και τον έχρισε διάδοχό του. Υπάρχει η άποψη ότι η Πλωτίνα και ο Αδριανός πλαστογράφησαν τα έγγραφο της υιοθεσίας, με σκοπό να πείσουν τη Σύγκλητο ότι ο διάδοχος του θρόνου είχε την υποστήριξη του Τραϊανού.
Η πρώτη ενέργεια του Αδριανού ήταν η διαγραφή των καθυστερούμενων φόρων, ένα μέτρο που ανακούφισε τους υπηκόους του και τον έκανε αγαπητό στο λαό. Άλλωστε, ο ίδιος είχε ως προγραμματική αρχή τη ρήση του «Ο ηγεμών είναι για τον λαό και όχι ο λαός για τον ηγεμόνα». Η βασιλεία του συνέπεσε με μία ειρηνική περίοδο της ρωμαϊκής ιστορίας..
Η ειρηνιστική πολιτική ενδυναμώθηκε με την ανέγερση μόνιμων αμυντικών έργων στα σύνορα της αυτοκρατορίας. Το πιο γνωστό είναι το ογκώδες Τείχος του Αδριανού στηΜεγάλη Βρετανία. Τα σύνορα στο Δούναβη και το Ρήνο ενδυναμώθηκαν με μια σειρά ξύλινων κυρίως οχυρώσεων, οχυρών και παρατηρητηρίων, με τα τελευταία να διευκολύνουν ιδιαιτέρως την επικοινωνία και την τοπική ασφάλεια.
Παρόμοια τείχη, πλίθινα αυτή τη φορά, έκτισε κατά μήκος κρίσιμων διαβάσεων στη Βόρεια Αφρική (Μαυριτανία), τα οποία είχα μήκος πολλών δεκάδων χιλιομέτρων το καθένα. Για να κρατά ψηλά το ηθικό των στρατιωτών και να μη μένουν αδρανείς, ο Αδριανός όρισε να γίνονται συχνά γυμνάσια, και μάλιστα επέβλεπε ο ίδιος τις διάφορες στρατιές. Παρόλο που τα νομίσματα που έκοψε απεικονίζουν τόσο πολεμικές όσο και ειρηνικές σκηνές, η πολιτική του Αδριανού ήταν η επιβολή της ειρήνης με τη δύναμη, ακόμη και την απειλή.
Το 130, ο Αδριανός επισκέφθηκε τα ερείπια της Ιερουσαλήμ, τα οποία άφησε πίσω του ο Πρώτος Ρωμαιο–Ιουδαϊκός πόλεμος του 66 – 73. Υποσχέθηκε να ανοικοδομήσει την πόλη, σχεδίαζε να την κάνει μητρόπολη, την οποία θα ονόμαζε Αέλια Καπιτολίνα. Απαγόρευσε την περιτομή, την οποία έβλεπε ως ένθερμος Ελληνιστής που ήταν, ως ακρωτηριασμό. Ένα ρωμαϊκό νόμισμα με την επιγραφή Αέλια Καπιτολίνα κόπηκε το 132.
Η στάση αυτή του Αδριανού πυροδότησε μια νέα μεγάλη επανάσταση ( 132 – 135 ), υπό τον Μπαρ Κόκχμπα και τον Ακίμπα μπεν Τζόζεφ. Κατόπιν του γεγονότος αυτού, ο Αδριανός κάλεσε το στρατηγό του Σήξτο Ιούλιο Σέβερο από τη Βρετανία, και σώματα στρατού κατέφθασαν ακόμη και από το Δούναβη. Οι απώλειες των Ρωμαίων ήταν βαρύτατες, και πιστεύεται ότι μια ολόκληρη λεγεώνα, η XXII Deiotariana καταστράφηκε.
Οι απώλειες ήταν τόσο μεγάλες που ο Αδριανός στην αναφορά του προς τη Σύγκλητο παρέλειψε την καθιερωμένη φράση «Εγώ και οι λεγεώνες είμαστε καλά». Εντούτοις οι δυνάμεις του Αδριανού τελικά κατέπνιξαν την επανάσταση. Σύμφωνα με τον Δίωνα Κάσσιο, κατά τη διάρκεια του πολέμου 580.000 εβραίοι έχασαν τη ζωή τους, 50 οχυρωμένες πόλεις και 985 χωριά καταστράφηκαν ολοσχερώς….
Μετά τη λήξη του πολέμου, ο Αδριανός συνέχισε τις θρησκευτικές διώξεις κατά των Ιουδαίων, σύμφωνα με το Βαβυλωνιακό και φανατικό Ταλμούδ. Ο Αδριανός έβλεπε τον Ιουδαισμό ως κάτι σκοτεινό, ως την αιτία συνεχών επαναστάσεων, κήρυξε εκτός νόμου την Τορά, το εβραϊκό ημερολόγιο. Ο ιερός πάπυρος κάηκε τελετουργικά στο Όρος του Ναού.
Στο πρώην σκευοφυλάκιο του Ναού εγκατέστησε δύο αγάλματα, ένα του Γιούπιτερ και ένα δικό του. . Επανίδρυσε την Ιερουσαλήμ υπό τη μορφή ρωμαϊκής πόλης, με το όνομα Αέλια Καπιτολίνα και απαγόρευσε στους Εβραίους να εισέρχονται σε αυτήν….
Ο Αδριανός περιγράφεται συχνά ως ο πιο εύστροφος από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες. Του άρεσε επίσης να επιδεικνύει γνώσεις σε όλα τα πνευματικά και καλλιτεχνικά πεδία. Πάνω από όλα, ο Αδριανός υπήρξε προστάτης των τεχνών: η Βίλλα του Αδριανού στο Τίβολι ήταν το εξοχότερο ρωμαϊκό παράδειγμα αλεξανδρινού κήπου, ανασυνθέτοντας ένα ιερό τοπίο, χαμένο σήμερα σε μεγάλο μέρος εξαιτίας της καταστροφής των ερειπίων από τον Καρδινάλιο ντ’ Έστε που αφαίρεσε μεγάλο μέρος των μαρμάρων για να χτίσει τη Βίλλα ντ’ Έστε.
Στη Ρώμη, το Πάνθεον, αρχικά χτισμένο από το Αγρίππα, κατεστραμμένο από φωτιά το 80, χτίστηκε εκ νέου από τον Αδριανό με τη θολωτή μορφή που βλέπουμε μέχρι σήμερα. Είναι ένα από τα πιο καλά διατηρημένα αρχαία ρωμαϊκά κτίρια και επηρέασε σημαντικά πολλούς από τους μεγάλους αρχιτέκτονες της Ιταλικής Αναγέννησης και του Μπαρόκ.
Μια άλλη προσφορά του Αδριανού στην τέχνη ήταν η γενειάδα. Τα πορτρέτα των αυτοκρατόρων μέχρι τότε τους παρουσίαζαν ξυρισμένους, ιδεατές απεικονίσεις Ελλήνων αθλητών. Ο Αδριανός είχε γενειάδα όπως δείχνουν όλα του τα πορτρέτα. Οι διάδοχοί του αυτοκράτορες θα απεικονίζονταν με γενειάδες για πάνω από ενάμιση αιώνα.
Ο Αδριανός ήταν ουμανιστής και βαθύτατα φιλέλληνας σε όλα του τα γούστα. Αγαπούσε τις διδαχές των φιλοσόφων Επίκτητου, Ηλιόδωρου και Φαβορίνου και γενικά θεωρείται επικούρειος, όπως και ορισμένοι από τους φίλους του. Στην πατρίδα φρόντισε για τις κοινωνικές ανάγκες. Μείωσε αν και δεν κατάργησε τη δουλεία, εξανθρώπισε τον νομικό κώδικα και απαγόρευσε τα βασανιστήρια.
Έχτισε βιβλιοθήκες, υδραγωγεία, λουτρά και θέατρα. Ο Αδριανός θεωρείται από πολλούς ιστορικούς σοφός και δίκαιος: ο Σίλλερ τον αποκαλεί «πρώτο υπηρέτη της Αυτοκρατορίας», ενώ ο Έντουαρντ Γκίμπον θαύμαζε την «ευρεία και ενεργή του ευφυΐα», καθώς και τη «δικαιοσύνη και μετριοπάθεια» που τον χαρακτήριζαν.
Σ’ ένα ταξίδι του στη Νικομήδεια της Μικράς Ασίας γνώρισε τον Αντίνοο. Ο Αντίνοος τον ακολούθησε σε όλα του τα ταξίδια, όμως το 130 πνίγηκε κολυμπώντας σ’ ένα ποτάμι. Ο θάνατος του Αντίνοου του αποτέλεσε βαρύ πλήγμα για τον Αδριανό, ο οποίος για να τιμήσει τη μνήμη του έκτισε την Αντινοούπολη.
Ο Αδριανός λάτρευε τον ελληνικό πολιτισμό και το 124 ήλθε για πρώτη φορά στην Αθήνα, για να λάβει μέρος στα Ελευσίνια Μυστήρια. Έγινε Αθηναίος Πολίτης και προίκισε την Αθήνα με σημαντικά μνημεία και έργα. Έχτισε την Αψίδα, ως μέρος του τείχους που χώριζε την παλιά από τη νέα πόλη, την οποία σήμερα ονομάζουμε Πύλη του Αδριανού και αποπεράτωσε το Ναό του Ολυμπίου Διός, ο οποίος είχε ξεκινήσει να ανεγείρεται επί Πεισιστράτου, πριν από περίπου 600 χρόνια (οι σημερινοί «Στύλοι του Ολυμπίου Διός»).
Η σημαντικότερη και ευεργετικότερη προσφορά του στην Αθήνα ήταν το Αδριάνειο Υδραγωγείο, σχεδόν το μόνο μέσο ύδρευσης της πρωτεύουσας μέχρι το 1930. Διαπλάτυνε τη μεταξύ Κορίνθου και Μεγάρων δύσβατη οδό (τη σημερινή «Κακιά Σκάλα»), τόσο, ώστε να μπορούν άνετα να κινούνται δύο άρματα εξ αντιθέτων διευθύνσεων. Προσπάθησε να ενώσει όλες τις ελληνικές πόλεις υπό το «Πανελλήνιον», αλλά απέτυχε.
Ο Αδριανός παντρεύτηκε τη συγγενή τού εξαδέλφου του Τραϊανού, Βιβία Σαβίνα, αλλά δεν έκανε παιδιά. Πέθανε σε ηλικία 62 ετών στις 10 Ιουλίου 138 στην πατρική του οικία στην Ιταλική, αφού υιοθέτησε κι έχρισε ως διάδοχό του τον Αντωνίνο τον Ευσεβή. . Στις 25 Φεβρουαρίου 139 ο Αντωνίνος έλαβε εξουσία τριβούνου και ιμπέριουμ.
Επίσης, για να εξασφαλίσει το μέλλον της δυναστείας, ο Αδριανός απαίτησε από τον Αντωνίνο να υιοθετήσει τόσο τον Λούκιο Κεϊόνιο Κόμοδο (γιο του αποθανόντα Αέλιου Καίσαρα), όσο και τον Μάρκο Άννιο Βέρο (ο οποίος αποτέλεσε το μέλλοντα αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο), εγγονό του ισχυρού συγκλητικού που έφερε το ίδιο όνομα και που υπήρξε στενός φίλος του Αδριανού. Ο Άννιος είχε ήδη αρραβωνιαστεί την κόρη του Αέλιου Καίσαρα, την Κεϊονία Φάμπια.
Ο Αδριανός άφησε την τελευταία του πνοή τη δέκατη μέρα του Ιουλίου, στη ρωμαϊκή του Βίλλα στις Βάιαι σε ηλικία 62 ετών Κηδευτηκε αρχικά στο Πουτέολι, κοντά στην περιοχή Βάιαι, σε ένα κτήμα που κάποτε άνηκε στον Κικέρωνα. Λίγο αργότερα, τα λείψανά του μεταφέρθηκαν στη Ρώμη και θάφτηκαν στους Κήπους της Δομιτίας, κοντά στο ημιτελές μαυσωλείο του.
Μετά την ολοκλήρωση του Μαυσωλείου του Αδριανού (το σημερινό Καστέλ Σαντ’ Άντζελο) στη Ρώμη το 139 από τον διάδοχό του, Αντωνίνο Πίο, το σώμα του αποτεφρώθηκε και οι στάχτες του τοποθετήθηκαν εκεί μαζί με της συζύγου του, της ΣΑΜΠΙΝΑ και του πρώτου από τους υιοθετημένους γιους του, Λούκιου Αέλιου. Ο Αντωνίνος τον θεοποίησε το 139 και του αφιέρωσε ένα ναό στο Πεδίο του Άρεως.
Σύμφωνα με την Historia Augusta ο αυτοκράτορας Αδριανός λίγο πριν αναπαυθεί συνέθεσε το ακόλουθο ποίημα:
Animula, vagula, blandula
Hospes comesque corporis
Quae nunc abibis in loca
Pallidula, rigida, nudula,
Nec, ut soles, dabis iocos…
P. Aelius Hadrianus Imp.
Μικρή ψυχή, περιπλανώμενη και γητεύτρα
Φιλοξενούμενη και σύντροφε του σώματος
Που σύντομα θα αναχωρήσεις για τόπους
Σκοτεινούς, παγωμένους και ομιχλώδεις
Ένα τέλος σε όλα σου τα αστεία…
