ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΔΙΑΡΚΟΥΣΑΝ ΕΝΝΕΑ ΗΜΕΡΕΣ , ΟΣΟ ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ
Ένα από τα μεγαλύτερα και ευρέως γνωστά μυστήρια της ελληνικής θρησκείας είναι αυτά που οι έλληνες καθιέρωσαν προς τιμήν της Θεάς της μαύρης γης και της γονιμότητας της, Δήμητρας. Τα μυστήρια πήραν το όνομα τους από την περιοχή της Ελευσίνας και περιείχαν δυο βασικά στοιχεία. Από το ένα μέρος ήταν το αγροτικό στοιχείο, το οποίο αποτελεί και την βασικότερη δικαιοδοσία της Θεάς, ως Θεάς της γεωργίας και δότειρας όλων των αγαθών που βγαίνουν για τους ανθρώπους από τα σπλάχνα της μητέρας Γης. Από το άλλο μέρος, βρισκόταν το εσχατολογικό στοιχείο, με την ίδια την Δήμητρα να εγγυάται στους μύστες μια ευτυχισμένη μεταθανάτιο ζωή. Το δεύτερο αυτό στοιχείο θεωρείτε νεώτερο και από μια δεδομένη χρονική περίοδο είχε καταλάβει σημαντική θέση στις πνευματικές αναζητήσεις των Ελλήνων.
Ο ΣΧΕΤΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣ ΜΕ ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ
Όπως γινόταν σε όλες τις εορτές της ελληνικής θρησκείας, ο μύθος έπαιζε πολύ σημαντικό ρόλο, περισσότερο ως το μέσο για την διαμόρφωση των εκάστοτε ιεροτελεστιών. Τα μυστήρια της Ελευσίνας βασίζονταν στον μύθο της αναζήτησης της Περσεφόνης από την μητέρα της Δήμητρα μετά την αρπαγή της από τον άρχοντα του κάτω κόσμου Πλούτωνα. Ο μύθος διηγείται πως ο Ζευς έδωσε την συγκατάθεση του στον αδελφό του Πλούτωνα να νυμφευθεί την κόρη της Δήμητρας κάνοντας την βασίλισσα των νεκρών. Στην συνέχεια αναφέρεται στην αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα, την ώρα που η Κόρη έπαιζε με τις φίλες της Ωκεανίδες, μαζεύοντας λουλούδια στους κάμπους της Ελευσίνας.. Ο Πλούτων έκανε να φυτρώσει από την Γη θαυμάσιο άνθος που τράβηξε την προσοχή της Κόρης .Στην προσπάθεια της όμως να το κόψει, η Γη άνοιξε και ο άρχοντας των νεκρών φάνηκε με το άρμα του, σκορπώντας τον τρόμο στις νεαρές Θεές, αρπάζοντας κατόπιν την Περσεφόνη και μεταφέροντας την στο Βασίλειο του κάτω από την Γη. Οι φωνές της Κόρης κατά την αρπαγή της οδήγησαν στην αναζήτηση της από την μητέρα της Δήμητρα..
Γεμάτη πόνο για τον χαμό του παιδιού της, η Θεά περιπλανήθηκε εννέα ημέρες αναζητώντας παντού την κόρη της. Πολύτιμη στάθηκε η βοήθεια της Θεάς Εκάτης και του Ηλίου, την δέκατη ημέρα, ο οποίος την πληροφόρησε για το τι είχε συμβεί. Η λύπη και η οργή της Θεάς μετά από αυτό έγιναν ακόμη μεγαλύτερες. Η Θεά μεταμορφώθηκε σε φτωχή και ηλικιωμένη ζητιάνα και αποσύρθηκε στην Ελευσίνα, όπου και έτυχε καλής υποδοχής από τον βασιλιά του τόπου Κελεό και την σύζυγο του Μετάνειρα. Κατά την διάρκεια της παραμονής της στο ανάκτορο του Κελεού, η Θεά ανέλαβε την ανατροφή του μικρού του γιου Δημοφώντα, με σκοπό να τον κάνει αθάνατο. Για να το επιτύχει η Θεά, έτρεφε το παιδί με αμβροσία, δυναμώνοντας το με την αθάνατη πνοή της, ενώ τις νύχτες το τοποθετούσε κρυφά σε φλόγες για να κάνει το σώμα του άφθαρτο. Δυστυχώς, η περιέργεια της Μετάνειρας, που άρχισε να φωνάζει τρομαγμένη μόλις αντίκρισε την τροφό να τυλίγει το σώμα του παιδιού της στις φλόγες, οδήγησε στο να ματαιώσει η Θεά τα σχέδια που είχε για τον μικρό Δημοφώντα.
Ακολούθως η Δήμητρα αποκαλύπτει την πραγματική της υπόσταση στην οικογένεια του Κελεού, τονίζοντας στην Μετάνειρα ότι, πλέον δεν θα μπορέσει να χαρίσει την αθανασία στον μικρό της γιο, αλλά αντί για αυτό, προβλέπει πως τον περιμένουν μεγάλες δόξες και τιμές. Δίνει επίσης εντολή στον Κελεό να χτίστη προς τιμήν της περίλαμπρο ναό και βωμό στον τόπο της Ελευσίνας.. Η εντολή πραγματοποιήθηκε με μεγάλη προθυμία από τον λαό της Ελευσίνας. Η Θεά επέλεξε τον ναό την για διαμονή της. Βαθιά λυπημένη για την κόρη της, έφερε μια φοβερή και σκληρή χρονιά για τους ανθρώπους, κάνοντας την Γη άγονη και μαστίζοντας τον πληθυσμό από την πείνα. Η στάση αυτή της Δήμητρας οδήγησε τον Δια σε μια προσπάθεια συμβιβασμού των πραγμάτων. Οι Θεοί, ένας ένας, ζητούσαν από την Δήμητρα να κοπάσει την οργή της, προσφέροντας της πλούσια δώρα, ωστόσο η ίδια παρέμενε ανένδοτη. Τελικά η λύση δόθηκε με την αποστολή του Ερμή στον Άδη, με σκοπό να πείσει τον Πλούτωνα να επιστρέψει την Περσεφόνη στην μητέρα της .
Ο Πλούτωνας δέχτηκε, αλλά φοβούμενος μήπως η Περσεφόνη τον εγκαταλείψει, όταν επιστρέψει στην συντροφιά των υπόλοιπων Ολύμπιων Θεών, της προσέφερε μερικούς σπόρους ροδιάς, που θα την εμπόδιζαν από το να τον ξεχάσει .Το αποτέλεσμα ήταν να μένει το 1/3 του έτους με τον νόμιμο σύζυγο της (συμβολικά η περίοδος αυτή σημαίνει τον μαρασμό της φύσης κατά τους ψυχρούς χειμερινούς μήνες) και τα 2/3 με την μητέρα της και τους υπόλοιπους Ολύμπιους Θεούς (περίοδος που σημαίνει την αναγέννηση της φύσης, με την ανάπτυξη του νεαρού άνθους από τον σπόρο που κοιμάται τον χειμώνα μέσα στο χώμα).Στον Ομηρικό Ύμνο προς την Δήμητρα, τα πρώτα λόγια της Θεάς όταν ξανασυνάντησε την κόρη της είναι τα εξής: “Παιδί μου, δεν έφαγες τίποτε, ε; …μίλα… Τώρα πια που γύρισες, θα μείνεις μαζί μου και με τον πατέρα σου, τον άρχοντα των σύννεφων και όλοι οι Αθάνατοι θα σε τιμούν. Μα αν έφαγες, θα ξαναγυρίσεις στα έγκατα της Γης, τέσσερις μήνες κάθε χρόνο θα μένεις εκεί και τους άλλους οκτώ μαζί με εμένα και τους άλλους Θεούς. Όταν η Γη θα σκεπάζετε από τα μυρωμένα λουλούδια της άνοιξης, θα βγαίνεις πάλι από τα βαθιά ερέβη, θαύμα μεγάλο για τους Αθάνατους Θεούς και τους θνητούς ανθρώπους… ”Ακολουθεί η αποστολή της Ρέας στην Δήμητρα, η οποία ζήτησε από την Θεά να δεχθεί τον συμβιβασμό. Η Δήμητρα δέχθηκε και ως αποτέλεσμα της παύσεως της οργής της η Γη γέμισε λουλούδια και καρπούς..
Πριν η Θεά αναχωρήσει για τον φωτεινό Όλυμπο, δίδαξε στους άρχοντες της Ελευσίνας Τριπτόλεμο ,Διοκλή, Εύμολπο και Κελεό , τα Ελευσίνια μυστήρια, σε ανάμνηση της αναζήτησης και της ανάκτησης της κόρης της Περσεφόνης. Η Θεά δίδαξε επίσης στον Τριπτόλεμο την καλλιέργεια του σίτου, αναθέτοντας του την αποστολή να την διαδώσει σε όλους τους ανθρώπους της Γης.
ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ , ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΝΟΗΜΑ ΤΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ
Υπάρχουν διάφορες θεωρίες περί προελεύσεως των Ελευσίνιων μυστήριων. Σύμφωνα με μια από αυτές, τα μυστήρια έχουν τις ρίζες τους στον χθόνιο χαρακτήρα της Πελασγικής λατρείας. Η λατρεία των Πελασγών θεωρείτε ότι, περιστρεφόταν γύρω από την Γη, τις χθόνιες θεότητες της, αλλά και το μυστήριο της ζωής και του θανάτου. Η κάθοδος των Αχαιών και των Ιώνων οδήγησε σε μια ένωση της λατρείας ουράνιων και χθόνιων Θεοτήτων, ενώ με το πέρασμα του χρόνου, η λατρεία των τελευταίων απέκτησε μυστηριακό χαρακτήρα. Βάση θεωρείων που αναπτύχθηκαν από διάφορους μελετητές, οι οποίοι διεξήγαγαν μακροχρόνιες έρευνες επάνω σε αυτές τις τελετουργίες και στις αρχές της γέννησης τους, τα Ελευσίνια μυστήρια θεωρείτε ότι, αντλούν την καταγωγή τους από την Αίγυπτο. Ένας από τους πιο γνωστούς μελετητές που υποστήριξε αυτή την άποψη είναι ο Paul Foucart.
O Foucart, θεωρούσε ότι, η ίδια η λατρεία της Δήμητρας είχε την καταγωγή της στην Αίγυπτο, ενώ της ίδιας άποψης φαίνετε πως ήταν ο Ηρόδοτος, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης και ο Πλούταρχος. Άλλοι μελετητές όμως, όπως ο Brillant, φαίνονται πιο επιφυλακτικοί, λέγοντας πως η υπόθεση της αιγυπτιακής προέλευσης των μυστηρίων δεν είναι απαραιτήτως και απορριπτέα ,ωστόσο όμως στερείτε επαρκών αποδείξεων, ενώ από την άλλη πλευρά μπορούμε να βρούμε εντός των ορίων του ελληνικού εδάφους όλα τα απαραίτητα στοιχεία βάση των οποίων γίνεται δυνατόν να εξηγήσουμε την καταγωγή των μυστηρίων.
Τα Ελευσίνια μυστήρια θεωρείτε ότι, διεξάγονταν στον τόπο της Ελευσίνας πολύ πριν την ανάληψη τους από τους Αθηναίους. Γύρω στον 7ο αιώνα παχχ λέγετε ότι, ξέσπασε μακροχρόνιος πόλεμος ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα.
Ο πόλεμος οδήγησε στην ήττα των Ελευσίνιων, με αποτέλεσμα οι Αθηναίοι να αναλάβουν την διοίκηση και την εποπτεία τους. Με την ανάληψη τους από τους Αθηναίους, τα μυστήρια απόκτησαν μεγάλη φήμη και αίγλη. Μεγάλη ήταν σε αυτό η συμβολή των Πεισιστρατιδών, ωστόσο τα Ελευσίνια μυστήρια θεωρείτε πως έφτασαν στο απόγειο της ακμής τους την εποχή του Περικλή. Ειδικό ψήφισμα των Αθηναίων την περίοδο αυτή όριζε την καταβολή χρηματικών ποσών υπέρ του τελεστηρίου της Ελευσίνας από τους Αθηναίους γαιοκτήμονες ,τους συμμάχους και τους κληρούχους, ενώ παράλληλα όλοι οι Έλληνες καλούνταν σε πρόσφορα δωρεών με αντάλλαγμα το δικαίωμα της ελεύθερης συμμετοχής στα μυστήρια.
Ουσιαστικά, τα μυστήρια έγιναν από τότε ανοιχτά προς όλους τους Έλληνες , συμπεριλαμβανομένου και των δούλων και σε μεταγενέστερη περίοδο έγιναν ανοιχτά και στους Ρωμαίους.
Οι βάρβαροι αποκλείονταν από τα μυστήρια, αρχικά όσοι από αυτούς δεν γνώριζαν την ελληνική γλώσσα, ενώ αργότερα , μετά τις καταστροφές που προκάλεσαν οι Πέρσες στα Αθηναϊκά ιερά, επήλθε και ο πλήρης αποκλεισμός τους.
Οι διαπράξαντες κάποιο σοβαρό παράπτωμα και όσοι είχαν προβεί σε ιερόσυλες πράξεις αποκλείονταν από τα μυστήρια, όποιο και να ήταν το αξίωμα τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Νέρωνας, στον οποίο δεν επετράπη η συμμετοχή. (οι υπόλοιποι ρωμαίοι ελάμβαναν μέρος στις τελετές αυτό είναι χαρακτηριστικό κατά πόσο οι αρχαίοι έλληνες θεωρούσαν τούς ρωμαίους ελληνικό φύλλο ….γιατί από φόβο σίγουρα δεν το έκαναν ,εδώ δεν φοβήθηκαν να αρνηθούν στον αυτοκράτορα Νέρωνα ) Μια σημαντική αλλαγή που επήλθε από την εποχή που οι Αθηναίοι ανέλαβαν τα μυστήρια ήταν ότι, αυτά απέκτησαν διττό χαρακτήρα.
Τα μυστήρια διακρίνονταν πλέον στα μικρά, που τελούνταν τον μήνα Ανθεστηρίων, στην Άγρα, ένα προάστιο της πόλεως των Αθηνών και στα μεγάλα Ελευσίνια, που τελούνταν στην Ελευσίνα από την 15η έως την 23η Βοηδρομιώνος.
Παρ’ολες τις αλλαγές που προέκυψαν από την προσάρτηση της Ελευσίνας στην Αθηναϊκή πόλη-κράτος , ο τόπος διεξαγωγής των μυστηρίων εξακολουθούσε να είναι η Ελευσίνα, ενώ η διοργάνωση των τελετών παρέμεινε στα χέρια των Ελευσίνιων. Από το βασιλικό Ελευσινιακό γένος των Ευμολπίδων, θεωρείτε ότι, καταγόταν ο ιεροφάντης, ο ανώτατος λειτουργός των μυστηρίων, ενώ από το γένος των Κυρίκων κατάγονταν ο δαδούχος, ο ιεροκήρυκας και ο επί βωμού ιερέας. Στον ιεροφάντη οι Αθηναίοι απέδιδαν τιμές ανάλογες με εκείνες των πολιτικών αρχόντων.
Ο ιεροφάντης, το αξίωμα του οποίου ήταν κληρονομικό, είχε μια σειρά από αρμοδιότητες με κυριότερη την επίδειξη των ιερών αντικειμένων στους μύστες.
Μαζί με αυτό ήταν επιφορτισμένος με την ευθύνη της εποπτείας επάνω στην οργάνωση των μυστηρίων με στόχο την όσο το δυνατόν καλύτερη και αρτιότερη διεξαγωγή τους. Επιπλέον, ο ιεροφάντης θεωρείτο και ως ο ερμηνευτής των άγραφων θειων νόμων. Το θηλυκό αντίστοιχο του ιεροφάντη ήταν η ιεροφάντης. Υπήρχαν δυο ιεροφάντισσες, μια για την Δήμητρα και μια για την Κόρη, οι οποίες προέρχονταν επίσης από το γένος των Ευμολπίδων.
Ο δαδούχος, είναι το αμέσως επόμενο ιερατικό αξίωμα. Θεωρείτε πως ο τίτλος αυτός προέρχεται από τις δάδες που κρατούσε κατά την διάρκεια των ιεροτελεστιών, με στόχο την ρύθμιση του φωτισμού και της συσκότισης του τελεστηρίου, κατή που (θεωρητικά και πάλι) είχε τεράστια σημασία για τα δρώμενα που λάμβαναν χώρα την νύχτα με την συμμετοχή των μυστών και μακριά από τα βλέμματα των αμύητων. Ο ιεροκήρυκας κήρυττε την επίσημη έναρξη των μυστήριων, κατά την έναρξη δε της τελετής, επέβαλε ιερά σιγή. Ο επί βωμού ιερέας είχε ως αρμοδιότητα την πραγματοποίηση της θυσίας των ζώων στον βωμό που βρισκόταν στον ιερό περίβολο του τελεστηρίου της Θέας.
Το νόημα, η αλλιώς η ουσία των Ελευσίνιων μυστηρίων παραμένει για τον σύγχρονο άνθρωπο αλλά και στην αρχαιότητα για κάθε αμύητο, κάτι το άγνωστο. Ενώ από την μια πλευρά υπάρχουν επαρκής ιστορικές μαρτυρίες που αφορούν όλα όσα τα μυστήρια περιελάμβαναν μέχρι την στιγμή που η πομπή προς τιμή της Θεάς έφτανε στον ιερό χώρο του τελεστηρίου, τα στοιχεία που από την άλλη διαθέτουμε για τα όσα γίνονταν μέσα στο τελεστήριο (κάτι που αποτελούσε και το κύριο μέρος των μυστηρίων) είναι πάρα πολύ ελάχιστα.
Το αίτιο για αυτήν την μυστικότητα μπορεί να θεωρηθεί ότι, ”πατάει” σε δυο βάσεις, μια θρησκευτικού και μια πολιτικού χαρακτήρα. Όσο αφορά την θρησκευτική πλευρά του ζητήματος, μια αναδρομή στον ομηρικό ύμνο είναι αρκετή. Στο τέλος λοιπόν του ύμνου προς τη Δήμητρα διαβάζουμε: “Η Δήμητρα μύησε όλους εις τα σεβαστά μυστήρια της, τα οποία δεν επιτρέπετε ούτε να τα παραμελούμε, ούτε να τα διερευνούμε, ούτε να τα κοινολογούμε”
Πράγματι, αυτή η αρχή τηρήθηκε με μεγάλη αυστηρότητα από τους αρχαίους συγγραφείς. Ο Παυσανίας για παράδειγμα, εμφανίζετε ιδιαίτερα επιφυλακτικός, λέγοντας πως ένα Όνειρο τον εμπόδισε από το να περιγράψει τα όσα είδε στο εσωτερικό του εν άστει Ελευσίνιου και για αυτό τον λόγο περιορίστηκε σε εξωτερικές περιγραφές γενικού χαρακτήρα. Όσο αφορά τώρα την πολιτική-νομική πλευρά του ζητήματος, θα πρέπει να σημειωθεί πως υπήρχε για τα μυστήρια η επιβολή δια του νόμου της ιερής τους μυστικότητας. Όποιος δηλαδή τύγχανε γνωστής των όσων γίνονταν την νύχτα στο εσωτερικό του τελεστηρίου και προέβαινε στην κοινοποίηση τους, τιμωρείτε με την ποινή του θανάτου. Πιο συγκεκριμένα, ο Διαγόρας ο Μήλειος, επικηρύχθηκε από τους Αθηναίους για δυο τάλαντα για την σύλληψη του και για ένα τάλαντο για τον θάνατο του, με την κατηγορία του ότι, διακωμώδησε τα ιερά μυστήρια .
Ο Αλκιβιάδης, κατηγορούμενος για διακωμώδηση των μυστηρίων, καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο. Ο τραγικός ποιητής Αισχύλος κατηγορήθηκε ότι, σε κάποιες τραγωδίες του προέβη σε αποκάλυψη μέρους των ιερών απόρρητων. Κινδύνεψε να καταδικαστεί, αλλά τελικά απαλλάχτηκε. Ο δε ρήτορας Ανδοκίδης, μόλις διέφυγε την ποινή του θανάτου. Ένας άλλος νόμος , που θεσπίστηκε με την παρέμβαση του ρήτορα Λυκούργου τον 4ο αιώνα παχχ, ήταν και αυτός της επιβολής προστίμου της τάξεως των έξι χιλιάδων δραχμών. Ο νόμος επέβαλε την ποινή αυτή σε όσους συμμετείχαν στην πομπή των μυστηρίων και χρησιμοποιούσαν πολυτελή μεταφορικά μέσα για να φτάσουν από την Αθήνα ως την Ελευσίνα, μιας και αυτό θεωρήθηκε από κάποιους ως πρόκληση για το δημοκρατικό πολίτευμα της πόλεως. Ο πρώτος που παρέβη τον νόμο ήταν η σύζυγος του ρήτορα, με αποτέλεσμα ο πρώτος που κατέβαλε το πρόστιμο να είναι ο ίδιος ο Λυκούργος.
Θεσμοθετημένη επίσης από την πολιτεία ήταν η ιερή εκεχειρία, βάση της οποίας έπρεπε να σταματήσει κάθε εχθροπραξία κατά την διάρκεια των μυστηρίων.
Η εκεχειρία αυτή αναγγελλόταν από ειδικούς κήρυκες, τους σπονδοφόρους .Επιπλέον , υπήρχε ειδικός νόμος, ο οποίος απαγόρευε την διενέργεια κάθε κατάσχεσης η ακόμη και την προσωποκράτηση των οφειλετών, τους οποίους εδίωκαν ποινικά οι πιστωτές τους.
Το μεγαλύτερο μέρος από τις λίγες μαρτυρίες που έχουν φτάσει ως τις μέρες μας για το μυστικό κομμάτι των τελετών αντλούν την καταγωγή τους από χριστιανούς συγγραφείς. Εξαιτίας όμως του μένους των χριστιανών συγγραφέων απέναντι σε οτιδήποτε το παγανιστικό, η αποδοχή των γραφομένων τους, θα πρέπει να γίνετε με πολύ μεγάλη επιφύλαξη. Από τις ελάχιστες μαρτυρίες που μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστες, αλλά και από τις παραστάσεις των μυστηρίων σε έργα τέχνης, οι περισσότεροι σύγχρονοι ερευνητές έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα του ότι τα όσα γίνονταν στο εσωτερικό του τελεστηρίου ήταν δρώμενα που παρίσταναν τον μύθο της Δήμητρας και της Κόρης.
Ένα πιθανό σενάριο είναι και το εξής: Ο ιεροφάντης που υποδυόταν τον Θεό Πλούτωνα, άρπαζε την ιέρεια της Θεάς, που υποδυόταν την Κόρη. Εν συνέχεια, η Κόρη, οδηγείτο ακούσια στον Άδη, όπου και τελείτω ο ιερός τους γάμος .
Στην συνέχεια οι νύστες παρακολουθούσαν τις περιπλανήσεις της Δήμητρας προς αναζήτηση της Κόρης, τα τεκταινόμενα στο ανάκτορο του Κελεού, την άνοδο της Κόρης από τον Άδη, συνοδεία του Ερμού ,τον οποίο πιθανόν να υποδυόταν ο ιεροκύρυξ, τη συνάντηση Δήμητρας και Περσεφόνης υπό το δυνατό φως από τις δάδες που θα κρατούσαν αναμμένες ο δαδούχος και οι μύστες και τέλος την αναχώρηση του Τριπτόλεμου με εντολή της Θεάς να διδάξει στους ανθρώπους τον τρόπο καλλιέργειας της γης, που η ίδια η Θεά του έμαθε.
Ο χώρος της μύησης στην Ελευσίνα, το τελεστήριο, είχε τετράγωνο σχήμα (54χ54) με ολόγυρα κλιμακωτά καθίσματα χωρητικότητας 3000 θέσεων, ενώ δεν είχε καθόλου παράθυρα. Ο εσωτερικός του χώρος ήταν διάσπαρτος από έξι επάλληλες σειρές επτά κιόνων η κάθε μια (6χ7=42 κίονες). Το πρώτο τελεστήριο οικοδομήθηκε κατά την εποχή του Πεισίστρατου στην θέση ενός κτίσματος που είχε την μορφή ναού και που άνηκε στην εποχή του Σόλωνος.
Στο κέντρο υπήρχε ένα ορθογώνιο κτίσμα, το άδυτο (η ανάκτορο),όπου φυλάγονταν η ιερά κύστη με τα ιερά αντικείμενα των μυστηρίων. Στην κορυφή του κτηρίου η στέγη έφερε άνοιγμα, γνωστό και ως οπαίο. Από το οπαίο γίνονταν ορατή στους έξω παρευρισκόμενους η λάμψη από τις δάδες που κρατούσε ο δαδούχος και οι μύστες την ώρα της νυχτερινής μύησης, σύμφωνα με την πληροφορία του Δίωνος. Το τελεστήριο της εποχής του Περικλή το έκτισε ο αρχιτέκτονας του Παρθενώνος, Ικτίνος.
Στα βόρεια του τελεστηρίου βρισκόταν το Πλουτώνιο, το ιερό του Πλούτωνος, κτισμένο δίπλα σε μια φυσική σπηλιά. Ήταν ένας μυστικός χώρος που συμβολικά θεωρείτο ότι, αποτελούσε ένα πέρασμα, το οποίο συνέδεε τον κόσμο των νεκρών με αυτόν των ζωντανών.
ΤΟ ΠΛΟΥΤΩΝΕΙΟ.
Στον περίβολο της Θεάς υπήρχε και το ιερό πηγάδι ,γνωστό με την ονομασία Καλλίχωρον Φρέαρ ,επάνω στο οποίο, λέγετε ότι, είδε καθίσει η Δήμητρα μεταμορφωμένη σε ηλικιωμένη ζητιάνα κατά την διάρκεια της αναζήτησης της Κόρης. Σε εκείνο το σημείο θεωρείτο ότι, είχε πραγματοποιηθεί και η συνάντηση της Θεάς με τις κόρες του Κελεού, οι οποίες οδήγησαν την Δήμητρα στο πατρικό τους ανάκτορο.
Τοπίο πλάι στον Ιλισό .«Μητρώον εν Άγραις » 19ΟΣ αιώνας χαλκογραφία Ένας ιωνικός ναός ,διακρίνονται οι κίονες.
ΤΑ ΜΙΚΡΑ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ (ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΑΓΡΑΣ)
Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι, τα μικρά μυστήρια ιδρύθηκαν με στόχο την μύηση του Ηρακλή, ο οποίος εξέφρασε την επιθυμία να συμμετάσχει στις τελετουργίες προς τιμή της Θεάς.
Ο βασικός σκοπός των μικρών Ελευσίνιων ήταν η προετοιμασία των μυστών για τα μεγάλα μυστήρια. Τα μικρά Ελευσίνια τελούνταν κατά τον μήνα Ανθεστηρίων (Φεβρουάριο) στην Άγρα, ή Αγραί στις όχθες του Ιλισού, προάστιο της πόλεως των Αθηνών.
Σύμφωνα με την μυθική αιτιολόγηση της ,η γιορτή θεσπίστηκε προκειμένου να μυηθεί ο Ηρακλής πού δεν είχε δικαίωμα ως μη αθηναίος. Από αυτό φαίνεται ότι αρχικά τα Μυστήρια απευθυνόταν αποκλειστικά στους πολίτες της πόλεως- κράτους των Αθηνών. Δυστυχώς, σήμερα διαθέτουμε πολύ ελάχιστες μαρτυρίες για τα όσα γίνονταν σε αυτά τα μυστήρια.
Πιθανολογείτε, ότι περιελάμβαναν και αυτά, όπως και τα μεγάλα Ελευσίνια, την παράσταση λειτουργικού δράματος ,το οποίο αναφερόταν στον μύθο της γέννησης, του θανάτου και της δεύτερης γέννησης του Θεού Διόνυσου και πιθανόν (η σύνδεση με τα μεγάλα μυστήρια να γινόταν με) την παράσταση της ενώσεως του Διόνυσου με την Κόρη.
Από τα λίγα στοιχεία που διαθέτουμε, γνωρίζουμε ότι, οι υποψήφιοι μύστες διδάσκονταν πρώτα από τον ιεροφάντη και κατόπιν από τους μυσταγωγούς, οι οποίοι κατάγονταν από τις οικογένειες των Ευμολπίδων και των Κυρίκων. Είναι γνωστό επίσης ότι, γίνονταν σε αυτά καθαρτήριες τελετές με πλύσιμο των μυστών στον Ιλισό.ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ
Τα μεγάλα Ελευσίνια μυστήρια διαρκούσαν εννέα ημέρες, από την 14η μέχρι την 22η Βοηδρομιώνος (Σεπτεμβρίου) και συμβόλιζαν την περιπλάνηση της Θεάς Δήμητρας.
Tα μυστήρια περιελάμβαναν τις εξής εκδηλώσεις και τελετουργίες:
1. Ομάδα εφήβων, ύστερα από κατάλληλη προετοιμασία, που διαρκούσε ορισμένο διάστημα, πήγαιναν από την Αθήνα στην Ελευσίνα με στόχο να σχηματίσουν την πομπή των ιερών, τα οποία φυλάσσονταν με άκρα μυστικότητα στο εν Ελευσίνα τελεστήριο της Θεάς. Τα ιερά αντικείμενα (την εμφάνιση και το νόημα των οποίων γνώριζαν μόνο οι ιερείς της Θεάς και οι μυημένοι στα μυστήρια της), μεταφέρονταν πανηγυρικά στην Αθήνα. Εν συνέχεια, από την Αθήνα θα έπρεπε να τα επαναφέρουν στην Ελευσίνα. Πολλοί ερευνητές αλλά και όσοι έχουν γενικά ασχοληθεί με τα μυστήρια, έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν τι μπορεί να ήταν τα ιερά αντικείμενα της Θεάς. Το μόνο όμως που πραγματικά γνωρίζουμε για αυτά τα αντικείμενα είναι ότι, το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου ήταν καλά φυλαγμένα στο άδυτο του ναού της Δήμητρας, όπου μόνο ο ιεροφάντης είχε το δικαίωμα εισόδου ,ότι επίσης, κατά την μεταφορά τους από και προς την Ελευσίνα ήταν κλεισμένα σε ειδικά κιβώτια από ξύλο οξιάς, δεμένα με πορφυρές μάλλινες ταινίες, ενώ κατά την διάρκεια των μυστηρίων, τα αντικείμενα αυτά επιδεικνύονταν μόνο στους μύστες, σε ορισμένη χρονική στιγμή και με απόλυτη μυστικότητα. Όλα αυτά δεν μας αφήνουν άλλο περιθώριο παρά μόνο για να διατυπώσουμε διάφορες υποθέσεις σχετικές με τα ιερά αντικείμενα. Η επικρατέστερη άποψη επάνω στα ιερά αντικείμενα της Θεάς είναι ότι, επρόκειτο για παλαιά (ίσως αρχαϊκά) αγάλματα η και σύμβολα Θεοτήτων, το ποιο πιθανό της Δήμητρας και της Κόρης.
Όπως ήδη αναφέραμε, κατά την μεταφορά τους από την πομπή των ιερέων και των εφήβων, που σήμαινε και την πρώτη ημέρα των μυστηρίων (14η Βοηδρομιώνος) ,τα αντικείμενα αυτά ήταν με ασφάλεια κλεισμένα μέσα σε κιβώτια. Η μεταφορά αυτών των κιβωτίων, γνωστά και ως ελευσινιακές κύστες, ήταν καθήκον των ιεροφαντών της Δήμητρας και της Κόρης, οι οποίες έφερναν τα κιβώτια στην Αθήνα ανεβασμένες σε άρμα που έσερναν βόδια. Δυστυχώς, δεν υπάρχει καμία πληροφορία για την ακριβής πορεία που ακολουθούσε η πομπή των ιερών για να φτάσει από την Ελευσίνα στην Αθήνα. Από την στιγμή που η πομπή έφτανε σε απόσταση δυο χιλιομέτρων από το Δίπυλο των Αθηνών, σταματούσε.
Ένα άτομο που συμμετείχε στην πομπή και ήταν αφιερωμένο στην υπηρεσία των δυο Θεαίνων, γνωστός και ως Φαιδρυντης, έμπαινε από το Δυπιλο στην Αθήνα με σκοπό να συναντήσει την ιέρεια της Αθηνάς και να της αναγγείλει την άφιξη των ιερών και την είσοδο τους στην πόλη της Παλλάδος. Την ημέρα εκείνη ολόκληρη η πόλη συγκεντρώνονταν για να υποδεχτεί και να τιμήσει τα ιερά. Όλοι οι αξιωματούχοι και οι πολίτες των Αθηνών με τις γυναίκες τους και τα παιδία τους πήγαιναν προς συνάντηση των ιερών της Θεάς και τα συνόδευαν μέχρι τον τόπο διαμονής τους, που ήταν το Ελευσίνιο των Αθηνών, στους πρόποδες της Ακρόπολης.
2. Την 15η Βοηδρομιώνος ακολουθούσε ο αγυρμος (συγκέντρωση) και η πρόρρηση (επίσημη ανακοίνωση όλων εκείνων για τους οποίους απαγορευόταν η μύηση στα μυστήρια της Θεάς). Αναφέραμε ήδη το ποιοι ήταν αυτοί που δεν μπορούσαν να συμμετάσχουν στα μυστήρια .Αυτό που συμπληρωματικά θα αναφέρουμε εδώ είναι ότι, όσοι δεν μπορούσαν να μυηθούν δεν αποκλείονταν ως ηθικοί ένοχοι, αλλά ως ακάθαρτοι-μιαροί, σε μια κατάσταση δηλαδή, που θεωρείτο ότι, δεν ήταν αρεστή στην Θεά. Ο αγυρμος λάμβανε χώρα στη Ποικίλη Στοά της Αθηναϊκής αγοράς. Εκεί συγκεντρώνονταν το πλήθος των πολιτών, οι υποψήφιοι μύστες οι άρχοντες της πόλεως των Αθηνών και οι ιερείς της Θεάς. Οι ιερείς της Δήμητρας ανακοίνωναν την έναρξη των μεγάλων μυστηρίων, ενώ ακολουθούσε η πρόρηση.
3. Την 16η Βοηδρομιώνος λάμβανε χώρα η τελετή “Αλαδε μυσται” δηλαδή “Οι μύστες στην θάλασσα”. Οι υποψήφιοι συγκεντρώνονταν και σχηματίζοντας πομπή έφταναν στην θάλασσα του Φαλήρου. Κάθε υποψήφιος έφερε μαζί του και ένα μικρό γουρουνάκι. Οι μελλοντικοί μύστες όταν έφταναν στην θάλασσα, πραγματοποιούσαν μια τελετουργία που θεωρείτε πως είχε ως στόχο της τον καθαρμό των μυστών ώστε κατάλληλα προετοιμασμένοι και αρεστοί στην Θεά, να μπορούν να συμμετάσχουν στα μυστήρια της. Η τελετουργία περιελάμβανε την εμβάπτιση των υποψήφιων στο θαλασσινό νερό καθώς και των ζώων που έφεραν μαζί τους και εν συνέχεια την σφαγή των μικρών γουρουνιών. Γενικά θεωρείτο ότι, τόσο το θαλασσινό νερό, όσο και το αίμα των ζωών που θυσιάζονταν ότι είχαν καθαρτήριες ιδιότητες, την ικανότητα δηλαδή να εξαγνίζουν τον υποψήφιο μύστη από κάθε μίασμα. Σύμφωνα με ορισμένους συγγραφείς, η ημέρα αυτή εκτός από ημέρα καθαρμού ήταν και ημέρα νηστειών, κατά την οποία οι μύστες μετά την επιστροφή τους στην Αθήνα παρέμεναν στα σπίτια τους νηστεύοντας.
4. Η 17η Βοηδρομιώνος ήταν ημέρα θυσιών .Κατά αυτήν τελούνταν μεγάλη θυσία προς τιμή της Θεάς στο εν άστει Ελευσίνιο κάτω από την Ακρόπολη. Η προσφορά προς την Θεά περιελάμβανε επιπλέον ένα ψάρι (μπαρμπούνι) και λίγο κριθάρι από την περιοχή της Ελευσίνας, ενώ οι ιερουργοί της Θεάς απαγορευόταν να γευτούν και τα δυο.. Οι προσφορές γίνονταν στο όνομα της Αχθειας (Λυπημένης) Δήμητρας.
5. Την 18η Βοηδρομιώνος τελείτε μεγάλη θυσία προς τιμή του Θεού Ασκληπιού στο εν άστει Ελευσίνιο των Αθηνών. Την ημέρα αυτή οι Αθηναίοι υποδέχονταν τις εξέχουσες ξένες προσωπικότητες που έρχονταν στην Αθήνα για να μυηθούν στα μυστήρια.. Η εορτή προς τιμή του Θεού έφερε την ονομασία Επιδαύρεια. Η σύνδεση των Επιδαυρείων με τα Ελευσίνια μυστήρια βασίζετε σε μύθο κατά τον οποίο, ο Ασκληπιός, ο Θεός της ιατρικής, έφτασε στην Αθήνα μετά την έναρξη των μυστηρίων. Για να μπορέσει και αυτός να μυηθεί, θεσπίστηκε δεύτερη θυσία ανάλογη με εκείνη της προηγούμενης ημέρας.
6. Την 19η Βοηδρομιώνος γινόταν η μεγάλη πομπή από το εν άστει Ελευσίνιο της Ακρόπολης προς το τελεστήριο της Θεάς στην Ελευσίνα. Κατά την πομπή αυτή, τα ιερά αντικείμενα της Θεάς επέστρεφαν στον τόπο όπου φυλάσσονταν το μεγαλύτερο μέρος του έτους. Η πομπή έφερε την ονομασία του Ίακχου, Θεότητας που οδηγούσε τους μύστες στον δρόμο τους προς την Ελευσίνα. Το άγαλμα του Ίακχου ηγείτο της πομπής ,ήταν ανεβασμένο σε άρμα και συνοδεύονταν από ιερέα. Αμέσως μετά από το άρμα του Ίακχου, ακολουθούσε το άρμα στο οποίο επέβαιναν οι ιέρειες της Δήμητρας και μετέφεραν τα κιβώτια με τα ιερά αντικείμενα. Κατόπιν ακολουθούσαν οι ιερείς της Θεάς, οι οποίοι κατάγονταν από το γένος των Ευμολπιδων και των Κυρηκων. Μετά από αυτούς έρχονταν οι μύστες και τέλος το πλήθος των ευσεβών πολιτών που συμμετείχαν στην πομπή προς τιμή της Θεάς.
Ο Foucart θεωρεί ότι, η πομπή ήταν διαμορφωμένη ως εξής: “Στις πρώτες γραμμές της πομπής, θα ήταν οι αξιωματούχοι, εκείνοι στους οποίους είχαν ανατεθεί τα πολιτικά και θρησκευτικά λειτουργήματα, στην συνεχεία οι Αρεοπαγίτες, τα μέλη των Πεντακοσίων, τέλος δε το πλήθος των πολιτών μαζί με τις γυναίκες τους και τα παιδιά τους, κατά φυλές και δήμους, με επικεφαλής τους δημάρχους. Ειδική θέση στην πομπή θα είχε προβλεφθεί για τους απεσταλμένους των άλλων πόλεων. Σκοπός των αποστολών αυτών, θα ήταν βέβαια η εκδήλωση ευλάβειας προς τις Θεές, αλλά και φιλίας προς τον Αθηναϊκό λαό. Οι μέτοικοι, των οποίων άλλωστε ο αριθμός ήταν μεγάλος, δεν είχαν θέση στις γραμμές των πολιτών”.
Η πομπή προς την Ελευσίνα δεν ήταν βέβαια συνεχής.
Όταν η πομπή έφτανε μπροστά από ναούς η ναΐσκους αλλά και ηρώα, στα οποία τιμούσαν ήρωες σχετικούς με την Δήμητρα, σταματούσε, πρόσφερε θυσίες και σπονδές, έψαλε ύμνους και χόρευε. Σύμφωνα δε με άλλους μελετητές, η πομπή κινείτο με χορευτικό βηματισμό και όλοι οι συμμετέχοντες αναφωνούσαν τις λέξεις “ Ιακχ ω Ιακχε”. Όταν έφτανε η πομπή στην γέφυρα του Ελευσινιακού Κηφισού, λάμβαναν χώρα οι γνωστοί γεφυρισμοί. Πρόκριτο περί πειραγμάτων και αστείων φράσεων από τους κατοίκους της Ελευσίνας προς τους συμμετέχοντες στην πομπή. Οι γεφυρισμοί έχουν ερμηνευτεί με διάφορους τρόπους από τους σύγχρονους μελετητές. Άλλοι υποστηρίζουν ότι, επρόκειτο περί ευκαιρίας για εξωτερίκευση των δημοκρατικών ένστικτων του πλήθους, ενώ άλλοι θεωρούν τους γεφυρισμούς ως πράξη με καθαρά θρησκευτική σημασία, ανατρέχοντας στον Ομηρικό ύμνο προς την Θεά, όπου αναφέρονται τα αστεία της Ιάμβης προς την Δήμητρα στο παλάτι του Κελεού, τα οποία έκαναν την Θεά να ξεχάσει για λίγο την λύπη της για τον χαμό της Κόρης της..
Όταν η πομπή έφτανε στην Ελευσίνα αργά το βράδυ έμπαινε στον ιερό χώρο της Θεάς. Εκεί, δίπλα στο Καλλίχωρον (Καλλίχορον )Φρέαρ, γινόταν μια τελευταία ιεροτελεστία, κατά την οποία έψαλαν ύμνους κινώντας αναμμένους πυρσούς. Στην συνέχεια, τα ιερά αντικείμενα τοποθετούνταν στην θέση φύλαξης τους, στο άδυτο του τελεστηρίου, ενώ το άγαλμα του Ίακχου, φιλοξενείτε είτε στον ναό, είτε στο σπίτι κάποιου ευλαβούς ιδιώτη.
7. Την 20η Βοηδρομιώνος λάμβανε χώρα το μυστικό μέρος των μυστηρίων. Για το μέρος αυτό έχουν διατυπωθεί πολλές και διαφορετικές υποθέσεις και αυτό λόγο της έλλειψης στοιχείων από τις αρχαίες πηγές για τα όσα πραγματοποιούνταν στο εσωτερικό του τελεστηρίου. Κατά τον Foucart οι τελετές στην Ελευσίνα γίνονταν με την ακόλουθη σειρά: Μετά από μια βραδιά ανάπαυσης ακολουθούσαν θυσίες στον βωμό της Θεάς και ίσως επισκέψεις των τοποθεσιών από τις οποίες σύμφωνα με τον μύθο είχε περάσει η Δήμητρα. Όταν φαίνονταν τα αστέρια στον νυχτερινό ουρανό οι μύστες και οι ιερουργοί της Δήμητρας και της Κόρης κλείνονταν στο τελεστήριο. Εκεί οι μύστες παρακολουθούσαν λειτουργικό δράμα αφιερωμένο στις περιπλανήσεις της Θεάς μέχρι την εύρεση της Κόρης. Ακολουθούσε η μύηση πρώτου βαθμού στο τελεστήριο.
Μετά από ένα 24ωρο, την νύχτα της 21ης Βοηδρομιώνος, οι μύστες παρακολουθούσαν λειτουργικό δράμα, που παρίστανε την ένωση του Διός και της Δήμητρας. Ακολουθούσε ο ύψιστος βαθμός μύησης με την ονομασία Εποπτεία. Την τελευταία ημέρα (22η Βοηδρομιώνος) γινόταν η τελετή των πλυμμοχόων. Κατά την τελετή αυτή ανύψωναν δυο δοχεία (πλημμοχόες) ένα προς την ανατολή και ένα προς την δύση και έχυναν το περιεχόμενο τους προφέροντας μυστικές φράσεις.
Πριν εισέλθουν στο τελεστήριο οι υποψήφιοι μύστες έπρεπε να εκτελέσουν διάφορες πράξεις, οι κυριότερες από τις οποίες έχουν φτάσει μέχρι τις μέρες μας από μια φράση που διέσωσε ο Κλήμης από την Αλεξάνδρεια: “Νήστεψα, ήπια τον Κυκεώνα, έλαβα από την Κύστη και αφού γεύτηκα, τοποθέτησα πάλι στο καλάθι, πήρα εκ νέου από το καλάθι και τοποθέτησα στην κύστη” .Ο Κυκεώνας ήταν ένα είδος ποτού, που σύμφωνα με τον Ομηρικό ύμνο, πρώτη η ίδια η Θεά είχε υπαγορεύσει την συνταγή του στους ανθρώπους. Λέγεται ότι, ήταν ένα είδος παχύρρευστου ποτού, που αποτελείτο από νερό, αλεύρι και δυόσμο. Το καλάθι και η κύστη ήταν κιβώτια από ξύλο οξιάς με διαφορετικό σχήμα. Το καλάθι ήταν κάπως επιμήκεις, ενώ η κίστη ήταν ορθογώνια και είχε καπάκι είτε επίπεδο είτε κυρτό Μερικοί έχουν υποθέσει ότι, τα κιβώτια αυτά είχαν, εκτός από τα ιερά αντικείμενα , διάφορα γλυκίσματα, παρασκευασμένα από τους ιερουργούς της Θεάς. Κατά τον Foucart, τόσο ο Κυκεώνας, όσο και τα γλυκίσματα ήταν για τους μύστες ιερά.
Την παρασκευή του Κυκεώνα, όπως ήδη αναφέραμε, την είχε υπαγορεύσει η ίδια η Θεά, ενώ τα γλυκίσματα παρασκευάζονταν από σιτάρι και κριθάρι, δώρα και τα δυο της Θεάς, που τα ετοίμαζαν οι λειτουργοί της και τα μοίραζαν στον ναό της εν ονόματι της Δήμητρας.
Μετά από αυτή την τελετή, ο ιερέας ή η ιέρεια της Δήμητρας στεφάνωναν τις κεφάλες των μυστών με ταινίες. Κατόπιν, οι μύστες εισέρχονταν στο τελεστήριο μαζί με τους ιερουργούς των δυο Θεαίνων. Τότε πιθανολογείτε ότι, δινόταν το πρώτο λειτουργικό δράμα που ως θέμα του θα είχε την αρπαγή της Κόρης από τον Πλούτωνα, τον πόνο της Δήμητρας και την αναζήτηση της Κόρης από την μητέρα Θεά και ακολούθως, την επιστροφή της Κόρης από τον κάτω κόσμο και την συνάντηση Δήμητρας και Περσεφόνης υπό το δυνατό φως από τις δάδες που κρατούσαν οι μύστες και ο δαδούχος.
Σύμφωνα με κάποιες πενιχρές μαρτυρίες από τον Πλούταρχο, οι μύστες έβλεπαν στην αρχή πορείες χωρίς συγκεκριμένη κατεύθυνση, κουραστικές επιστροφές στο ίδιο σημείο, ατελείωτες έρευνες μέσα στο σκοτάδι. Πριν να τελειώσει αυτό ο τρόμος έφτανε στο κατακόρυφο. Ξαφνικά θαυμάσιο και δυνατό φως διέσχιζε το σκοτάδι και η σκηνή μεταφερόταν σε μέρος λαμπερό όπου αντηχούσαν φωνές και χοροί, ιεροί λόγοι και θεϊκές εμφανίσεις που ενέπνεαν θρησκευτικό δέος και σεβασμό. Άλλοι συγγραφείς κάνουν λόγο για εμφανίσεις από τις οποίες άλλες ήταν τρομακτικές και άλλες φιλικές και οι οποίες εμφανίζονταν καθώς οι μύστες προχωρούσαν στο τελεστήριο. Δεν υπάρχουν ωστόσο σωζόμενες μαρτυρίες για το τι ακριβώς ήταν αυτές οι εμφανίσεις. Ήταν αγάλματα, ζωγραφισμένα πανιά … οι αιθέριες μορφές που επιτυγχάνονταν με κατάλληλη χρήση του φωτός;
Η μετάβαση των μυστών από το σκοτάδι στο φως, από τον φόβο στην γαλήνη, μας κάνει να σκεφτούμε ότι, στην ουσία έβλεπαν περιοχές από τον κόσμο των νεκρών, αλλά και τον δρόμο που θα έπρεπε να ακολουθήσουν για να φτάσουν μπροστά στον Πλούτωνα και την Περσεφόνη. Μετά από την θέαση της σκοτεινής πλευράς του Βασιλείου του Άδη, έρχονταν στους μύστες εικόνες από την φωτεινή πλευρά του άλλου κόσμου , τα Ιλίσια Πεδία, τα οποία είναι ο τόπος διαμονής των δίκαιων ψυχών και τα οποία υπόσχονταν η Δήμητρα και η Περσεφόνη στους μυημένους στα μυστήρια τους.
Ακολουθούσε η πιο επίσημη πράξη της μύησης ,κατά την οποία ο αρχιερέας της Δήμητρας άνοιγε την θύρα του ανάκτορου, ενός επιμήκους ορθογώνιου κτίσματος στο κέντρο του τελεστηρίου, το οποίο είχε μια πόρτα στην μια από τις δυο μακρές πλευρές, δίπλα από την οποία βρισκόταν ο αρχιερατικός θρόνος .Ο αρχιερέας(ιεροφάντης) της Θεάς, ήταν ο μόνος που είχε δικαίωμα εισόδου σε αυτό το σημείο που ήταν και το άδυτο του τελεστηρίου, στο οποίο φυλάσσονταν με ασφάλεια τα ιερά αντικείμενα. Όταν έβγαινε από το ανάκτορο έφερε στα χέρια του τα ιερά των δυο Θεαίνων και μέσα στο άπλετο φως από τις δάδες τα επεδείκνυε στους μύστες. Οι μύστες έπρεπε στην συνέχεια να πάρουν τα αντικείμενα, να εκτελέσουν με αυτά κάποια έργα , να τα τοποθετήσουν σε καλάθι και μετά πάλι στην ιερή κύστη. Κατά τον Foucart ανάμεσα στα αντικείμενα αυτά περιλαμβανόταν και ένα αρχαίο άγαλμα της Δήμητρας, το οποίο ο ιεροφάντης το επεδείκνυε στους μύστες στολισμένο με πλούσια ενδύματα και πολύτιμα κοσμήματα. Σύμφωνα με τον ίδιο συγγραφέα, το άγαλμα εικόνισε την Θεά να κρατάει σύμβολα που ήταν άγνωστα στους αμύητους. Στην συνέχεια, ο ιεροφάντης προχωρούσε στην επεξήγηση των συμβόλων αυτών στους μύστες αλλά και σε μια σειρά από οδηγίες και φράσεις που οι μύστες έπρεπε να προφέρουν για την αποφυγή των κινδύνων που θα συναντούσαν στην μεταθανάτια ζωή.
8. Η 21η Βοηδρομιώνος ήταν και η ιερότερη νύχτα των μυστηρίων . Κατά αυτή, λάμβανε χώρα ο ύψιστος βαθμός μύησης , γνωστός και ως Εποπτεία .Για να μπορέσει κανείς να λάβει μέρος στην εποπτεία, ήταν απαραίτητη προετοιμασία διάρκειας ενός έτους.
Σύμφωνα με τον Ιππόλυτο (χριστιανό συγγραφέα του 2ου αιώνα μαχχ) το κεντρικό μέρος της εποπτείας ήταν ένα στάχυ, το οποίο το είχε θερίσει ο ιεροφάντης της Θεάς και το οποίο φυλασσόταν μέσα στο άδυτο του τελεστηρίου ναζί με τα ιερά αντικείμενα. Το στάχυ αυτό επιδεικνυόταν από τον ιεροφάντη στους μύστες ως σύμβολο της ανεξάντλητης δημιουργικής δύναμης της μητέρας Γης.
Τα δρώμενα που λάμβαναν χώρα κατά την εποπτεία, θεωρείτε πως ήταν μια παράσταση της ιερογαμίας του Διός με την Δήμητρα .Η ένωση αυτή πιθανόν να παριστάνονταν από την ιέρεια της Δήμητρας και τον ιεροφάντη. Μετά το τέλος του λειτουργικού δράματος της ιερογαμίας ο ιεροφάντης έρχονταν μπροστά στους μύστες και αναφωνούσε “Ιερον ετεκε ποτνια κουρον,Βριμω Βριμων” (Γέννησε η σεβαστή Θεά νέο , η δυνατή το δυνατό). Οι μύστες αναφωνούσαν στον ουρανό και την μητέρα Γη με τα “Υε-Κυε” (Βρέξε-Καρποφόρησε). Σύμφωνα με τον Foucart, το παιδί αυτό που γεννήθηκε από την Θεά ήταν κατά πάσα πιθανότητα ο Πλούτος.
Οι τελετουργίες της μύησης την νύχτα της εποπτείας έκλειναν με την φράση “Κονξ-ομ,παξ”.
9. Η 22η Βοηδρομιώνος ήταν και η τελευταία ημέρα των μυστήριων. Κατά την ημέρα αυτή γίνονταν και οι σπονδές στους νεκρούς, γνωστές και ως πλημμοχόες. Όπως ήδη αναφέραμε, οι μύστες ύψωναν δυο πήλινα αγγεία γεμάτα με άγνωστο σε εμάς υγρό, το ένα προς την ανατολή και το άλλο προς την δύση και αφού έχυναν το περιεχόμενο τους πρόφεραν μια σειρά από μυστικές φράσεις . Μετά το τέλος αυτής της τελετής γίνονταν εκδηλώσεις με χορούς και τραγούδια και εν συνέχεια η πομπή με το άγαλμα του Ίακχου επέστρεφε στην Αθηνά.
Η ΛΙΜΝΗ ΤΩΝ ΡΕΙΤΩΝ
Πρόκειται για δύο λιμνοθάλασσες, οι οποίες ήταν αφιερωμένες στις θεές της Ελευσίνας, η «προς το άστυ» στην Κόρη και η βορειότερη στη Δήμητρα (κατά τον Ησύχιο). Σήμερα διατηρείται η «προς το άστυ» (η σημερινή λίμνη Κουμουνδούρου), ενώ τα νερά της δεύτερης λίμνης διοχετεύονταν στη θάλασσα με όρυγμα. Παρά ταύτα, ένα μέρος των νερών σχηματίζει και σήμερα βάλτο μεταξύ των εγκαταστάσεων του διυλιστηρίου και του μικρού υψώματος που χωρίζει τις δύο λίμνες. Στις λίμνες είχαν δικαίωμα να ψαρεύουν μόνο οι ιερείς της θεάς. Ο Παυσανίας χαρακτηρίζει το νερό που πηγάζει θαλασσινό και αναφέρει ότι «θα μπορούσε κανείς να πιστέψει, πως από τον Εύριπο της Χαλκίδας ρέουν κάτω απ” το έδαφος και χύνονται σε μια θάλασσα χαμηλότερη» (αυτή της Ελευσίνας μέσω των Ρειτών). Στην πραγματικότητα ήταν ρέματα που σχηματίζονταν από πολλές πήγες σε δύο γειτονικές θέσεις των δυτικών υπωρειών του Αιγάλεω και χύνονταν στον κόλπο της Ελευσίνας. Το αλμυρό νερό οφείλεται στη γειτνίαση με τη θάλασσα. Επειδή οι πήγες και στις δύο θέσεις βρίσκονται σε ταπεινώσεις του εδάφους (ενώ χωρίζονται μεταξύ τους από πετρώδες λοφίσκο), ήδη στην αρχαιότητα φαίνεται πως σχηματίστηκαν σ” αυτά λίμνες με φράγματα τεχνητά προς τη μεριά της θάλασσας, οι οποίες εκροές απ” τα φράγματα σχημάτιζαν «τα ρεύματα ποταμών», που είδε ο Παυσανίας.
Στις ΙΕ του μηνός Βοηδρομιώνος (25 Αυγούστου), οι παλαιοί μύστες έμεναν στην Αθήνα, ενώ εκείνοι που έπρεπε να μυηθούν πήγαιναν στην Ελευσίνα, θυσίαζαν, έπιναν τον κυκεώνα (κατά μίμηση της Δήμητρας) και προϋπαντούσαν μαζί με τους Ελευσίνιους στην περιοχή των Ρειτών τους παλαιούς μύστες και προσκυνητές. Μετά από σύντομη διαδρομή (με κατεύθυνση προς Αθήνα), την 19η του μηνός επέστρεφαν όλοι μαζί πλέον, ακολουθώντας την Ιερά Οδό με κατεύθυνση προς Ελευσίνα, αυτή τη φορά, για να αναπέμψουν ύμνους σ” όλα τα ιερά που βρίσκονταν κατά μήκος της Ιεράς Οδού. Πρώτη στάση γινόταν στο Δαφνί , στο ιερό του Δαφνείου Απόλλωνα, έπειτα στο ιερό της Αφροδίτης και τέλος στους Ρειτούς, τις λίμνες που ήταν αφιερωμένες στις θεές. Όταν έφθαναν στους Ρειτούς, τα μέλη του γένους των Κροκωνιδών έδεναν με μάλλινη κίτρινη κλωστή το αριστερό πόδι και το δεξί χέρι του κάθε μύστη, γιατί πίστευαν ότι μ” αυτόν τον τρόπο εξαφανίζεται κάθε μίασμα
Η πομπή με τα Ιερά στην πορεία της προς την Αθήνα μέσω της Ιεράς Οδού όπως και κατά την επιστροφή της από τον ίδιο δρόμο έπρεπε να διασχίσει το ρεύμα των Ρειτών όπου σχηματίζονταν δύο μικρές λίμνες .Καθεμιά από αυτές ήταν αφιερωμένη σε μια από τις θεές της Ελευσίνας και από νερά τους είχαν δικαίωμα να αλιεύουν μόνο ιερείς .Σήμερα διασώζεται μία από αυτές γνωστή ωε λίμνη του Κουμουνδούρου ,όνομα γαιοκτήμονα της περιοχής στα νεώτερα χρόνια .
ΙΕΡΑ ΟΔΟΣ
ΤΟ ΙΕΡΟΝ ΤΗΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ ΕΠΙ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΟΔΟΥ
Η Ιερά Οδός συναντάει την κοίτη του Ελευσινιακού Κηφισού (σημερινού Σαρανταπόταμου), στα ανατολικά κράσπεδα της σημερινής Ελευσίνας. Εδώ ο αυτοκράτορας Αδριανός, κατασκεύασε τη μεγάλη λίθινη γέφυρα με διαστάσεις 50 μέτρα μήκος και 5,30 μέτρα πλάτος. Το πλάτος του ποταμού είναι 30 μέτρα περίπου και γεφυρώνεται από τέσσερα τόξα με διάμετρο των μεσαίων 6,90 μέτρα και των ακραίων 4,30 μέτρα. Το τμήμα της κοίτης κάτω απ’ την γέφυρα, είναι στρωμένο με μεγάλους ορθογώνιους πωρόλιθους, πάνω στους οποίους εδράζονται τα βάθρα των τόξων της γέφυρας. Οι τοίχοι της, τα βάθρα και τα τόξα της, είναι κατασκευασμένα με σκληρούς πωρόλιθους του Πειραιά, που η επεξεργασία τους είναι τόσο επιμελημένη, ώστε νομίσθηκε κατ’ αρχήν ότι ήταν έργο ελληνιστικών χρόνων. Η χρησιμοποίηση όμως ασβέστη, το σχήμα των συνδέσμων και οι λατινικοί αριθμοί, χρονολογούν τη γέφυρα στους ρωμαϊκούς χρόνους και μάλιστα στους χρόνους του Αδριανού. Προς τις ενδείξεις αυτές συμφωνούν και οι μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων, που μας πληροφορούν, ότι ο Αδριανός όταν ήλθε στην Αθήνα και μυήθηκε στα Ελευσίνια Μυστήρια, κατασκεύασε και γέφυρα στον Ελευσινιακό Κηφισό. Επειδή είναι γνωστό, ότι ο Αδριανός μυήθηκε στα Μυστήρια μεταξύ των ετών 124-125 μ.Χ., τότε πρέπει να τοποθετηθεί και η κατασκευή της γέφυρας. Ο Παυσανίας επισκέφθηκε την Ελευσίνα 25 χρόνια μετά την πολύμηνη παραμονή του Αδριανού στην Αθηνά και ίσως έμαθε, πως αφορμή στην κατασκευή της γέφυρας, έδωσε μια πλημμύρα του Κηφισού το φθινόπωρο του 125 μ.Χ. Η πληροφορία αυτή, έκανε τον Παυσανία να χαρακτηρίσει το Ελευσινιακό ποτάμι, ως «βιαιότερον» του ομώνυμου αθηναϊκού.
Οι Ελευσίνιοι φαίνεται, πως συχνά υπέφεραν απ’ τα νερά του ποταμού, αν κρίνουμε από ένα χωρίο, του Προς Καλλικλέα λόγου του Δημοσθένη: «σκoπίτ’ ω άνδρες δικασταί, πόσους υπό των υδάτων εν τοις αγροίς βεβλάφθαι συμβέβηκεν, τα μέν Ελευσίνι τα δ’ εν τοις άλλοις τόποις». Αλλά και σήμερα, εξακολουθεί να βασανίζει την γύρω περιοχή, με πρόσφατη τη θεομηνία της 27ης Ιανουαρίου 1996, με ολοκληρωτικές καταστροφές σε βιομηχανίες, κτηνοτροφικές μονάδες, καλλιέργειες, κατοικίες αλλά και ανθρώπινα θύματα (ένα ανδρόγυνο, εγκλωβίστηκε απ’ τα πλημμυρικά νερά στα ανάντη του ποταμού). Σημειωτέον, ότι η υδρολογική λεκάνη του σημερινού Σαρανταπόταμου, εκτείνεται απ’ τις ανατολικές έως νοτιοανατολικές παρυφές του όρους Πατέρα, τις νότιες του Κιθαιρώνα και της Πάστρας, έως τις δυτικές του όρους Πάρνηθα, οριοθετώντας μια έκταση της τάξης των 253 km².
ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ
ΠΡΟΤΟΜΗ ΤΟΥ ΜΑΡΚΟΥ ΑΥΡΙΛΙΟΥ
Τα Ελευσίνια Μυστήρια επιβίωσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Το 170, οι Σαρμάτες κατέστρεψαν το Ναό της Δήμητρας, ο οποίος όμως ανοικοδομήθηκε από το Μάρκο Αυρήλιο, που μυήθηκε κι ο ίδιος στα Μυστήρια. Μετά από αυτό, ο Μάρκος Αυρήλιος, ήταν το μοναδικό πρόσωπο, που ενώ δεν είχε το δικαίωμα, εισήλθε στο άδυτο του ναού της Θεάς. . Ο τελευταίος ρωμαίος αυτοκράτορας που μυήθηκε στα μυστήρια ήταν ο γνωστός και ως εστεμμένος φιλόσοφος, Ιουλιανός. Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός προσπάθησε με κάθε τρόπο να στηρίξει τα ελληνικά μυστήρια, αλλά δυστυχώς, ο σύντομος χρόνος της βασιλείας του δεν επέτρεψε να γίνει κάτι τέτοιο. Ο Αυτοκράτορας Ουαλεντινιανός Α’ προσπάθησε να τα καταργήσει, αλλά συνάντησε πολλές αντιδράσεις, οπότε συνεχίστηκαν μέχρι την εποχή του Θεοδοσίου Α’. Ο Αυτοκράτορας με διάταγμα το 392 διέταξε το κλείσιμο όλων των αρχαίων ιερών, σε μια προσπάθεια να καταστείλει την αντίσταση των οπαδών της παλαιάς θρησκείας στην επιβολή του Χριστιανισμού ως κρατική θρησκεία.
Τα τελευταία απομεινάρια των Μυστηρίων εξαλείφθηκαν το 396, όταν ο βασιλιάς των Γότθων Αλάριχος, κατέστρεψε το ιερό της Ελευσίνας. Πυρπόλησε το τελεστήριο της Ελευσίνας. Η ολοκληρωτική καταστροφή του ιερού συνοδεύτηκε από την σφαγή ολόκληρου του ιερατείου, συμπεριλαμβανόμενου και του ιεροφάντη ,ο οποίος κατά την μαρτυρία του Ευνόπιου ,δεν ήταν γνήσιος γόνος της οικογένειας των Ευμολπιδων, αλλά κάποιος ιερέας από τις Θεσπιές με ηγετικό ρόλο στα μυστήρια του Μίθρα.
Το τέλος των Ελευσινίων αναφέρεται από τον ιστορικό Ευνάπιο, ο οποίος είχε μυηθεί κι ο ίδιος στα Μυστήρια κι είχε γίνει ιεροφάντης. Τελευταίος νόμιμος ιεροφάντης των Μυστηρίων φαίνεται από τις πηγές να είναι ο Ευμολπίδης Νεστόριος, ο οποίος «ανήγγειλε την αρχή της μεγάλης πνευματικής νύχτας για την ανθρωπότητα».
Ελευσίνια σε άλλες περιοχές
Τα Ελευσίνια εορτάζονταν και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Από την Αθήνα εισήχθη η εορτή τους στην Έφεσο, η Κρήτη είχε τη δική της γιορτή των Ελευσινίων, ενώ στη Λακωνία εορτάζονταν μόνο από τους κατοίκους μιας πόλης, οι οποίοι μετέφεραν το ξύλινο άγαλμα της Περσεφόνης στο Ελευσίνιον, πάνω στον Ταΰγετο.
Πηγές:
ΠΑΠΑΓΓΕΛΗ, Κ. 2002.Ελευσίνα, ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο, Eurobank Εργασίας (δεν διατίθεται στο εμπόριο).
ΠΡΕΚΑ-ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ, Κ. 1991. Ελευσίνα, ΥΠΠΟ-ΤΑΠ.
ΒΛΑΧΟΣ, Α, 1984 [1η έκδοση 1972], Ένας Φιλέλλην για το 1821, Εστία.
ΦΩΤΙΑΔΗΣ, Δ. Καραϊσκάκης, Μέλισσα.
